آلودگی هوا زمانی اتفاق می‌افتد که حجم زیادی از ذرات یا مواد مضر از قبیل گازها، ذرات و زیست‌مولکول‌ها وارد اتمسفر کره‌ی زمین شود. آلودگی هوا مخلوطی از ذرات معلق و گازهایی است که غلظت آن به محدوده مضر برای انسان رسیده است که می‌تواند هم در داخل ساختمان و هم در خارج ساختمان باشد. آلودگی هوای داخل ساختمان به دلیل سوزاندن منابع سوخت جامد – مانند هیزم، ضایعات محصولات کشاورزی و سرگین – برای پخت‌وپز و گرمایش ایجاد می‌شود. سوزاندن چنین سوخت‌هایی، به ویژه در خانوارهای فقیر، می‌تواند منجر به آلودگی هوا و در نتیجه بیماریهای تنفسی گردد که می‌تواند باعث مرگ زودرس افراد شود. سازمان جهانی بهداشت آلودگی هوای داخل ساختمان را «بزرگ‌ترین خطر بهداشت محیطی در جهان» نامیده‌است. آلودگی هوای خارج از ساختمان عامل افزایش چندین علت اصلی مرگ‌ومیر در جهان، از جمله سکته مغزی، بیماریهای قلبی، سرطان ریه و بیماریهای تنفسی، مانند آسم است.
آلودگی هوا می‌تواند باعث افزایش بیماری‌ها در انسان یا گرمایش کرهٔ زمین گردد. بر اساس گزارشی از سازمان جهانی بهداشت، آلودگی هوا در سال ۲۰۱۲ باعث مرگ هفت میلیون انسان در سراسر جهان شده‌است. مقداری از آلودگی هوا از منابع طبیعی مانند فعالیت آتشفشان‌ها، و بیشتر آن ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی یا فعالیت‌های کشاورزی می‌باشد.
تخمین زده می‌شود که کاهش بهره‌وری و کاهش کیفیت زندگی ناشی از آلودگی هوا سالانه ۵ تریلیون دلار برای اقتصاد جهان هزینه در بر دارد، و در کنار تأثیرات منفی بر روی سلامتی و افزایش مرگ و میر، یکی از عوارض جانبی نظام اقتصادی معاصر و بیشتر فعالیت‌های انسانی محسوب می‌شود. فناوری‌ها و استراتژی‌های مختلفی برای کاهش آلودگی هوا وجود دارد. برای کاهش اثرات آلودگی هوا، قوانین و مقررات بین‌المللی و ملی اجرا می‌شود. قوانین محلی، در مواردی که به خوبی اجرا می‌شوند منجر به بهبود سلامت عمومی شده‌اند. در سطح بین‌المللی، برخی از این تلاش‌ها موفقیت‌آمیز بوده‌اند. برای مثال پیمان مونترئال در کاهش انتشار مواد شیمیایی مخرب لایه اوزون یا پیمان ۱۹۸۵ هلسینکی در کاهش انتشار گوگرد موفقیت‌آمیز بوده‌اند، در حالی که تلاش‌های دیگری مانند اقدام بین‌المللی در مورد تغییرات آب و هوا تاکنون موفقیت کمی کسب کرده‌اند.
اثرات آلودگی هوا بر روی انسان
در جهان سالانه ۷ میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که ۹۰ درصد آنها در کشورهای درحال توسعه هستند. در برخی کشورها تعداد افرادی که در اثر همین عامل جان خود را از دست می‌دهند بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است. این مرگ و میر به‌طور خاص مربوط به آسم، برونشیت، تنگی نفس، سکته قلبی، و آلرژی‌های مختلف تنفسی است.
قرار گرفتن در معرض ذرات معلق زیر ۲٫۵ میکرون (PM2.5) بدون هیچ گونه محافظی، می‌تواند مساوی با کشیدن چندین سیگار در روز باشد، و می‌تواند احتمال ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
آلودگی هوا به روش‌های گوناگونی می‌تواند آثار زیان‌بار درازمدت و کوتاه مدتی بر سلامت انسان‌ها بگذارد. تأثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسیب‌پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از دیگران است. کودکان کم سن و سال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌بینند.
معمولاً میزان آسیب بستگی به میزان قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی زیان‌بار مانند تماس با آلاینده‌ها و غلظت مواد شیمیایی دارد. صدمات ریوی ناشی از هوای آلوده به اوزون، خطری است که هر ۳ نفر از ۵ نفر با آن روبرو هستند.
متخصصان معتقدند که موادی که از طریق هوای آلوده وارد محیط می‌شوند دارای ترکیباتی هستند که باعث نابودی بافت‌های مختلف بدن خواهد شد. این مواد از طریق ریه، پوست، مخاط بدن، مخاط چشم، گوش، بینی و دستگاه گوارش، وارد بدن شده و باعث تخریب سلول‌های بدن می‌شود. در واقع تجمع این مواد در بدن هنگام آلوده بودن هوا به دلیل داشتن اکسیژن ناپایدار و واکنش با یک سلول، آن را اکسید می‌کند.
ویتامین ای از ویتامین‌های محلول در چربی است که همچون ویتامین ث خاصیت آنتی‌اکسیدان دارد و اثر شیمیایی مخربی را که آلودگی هوا بر بافت‌های بدن وارد می‌کند را از بین می‌برد.
راه حل‌های کاهش آلودگی هوا
استراتژی‌ها و تکنولوژی‌های مختلفی برای کاهش آلودگی هوا وجود دارد. ابتدایی‌ترین مرحله، استفاده صحیح از زمین و برنامه‌ریزی کاربری آن و تعیین و طراحی زیرساخت‌های حمل و نقل می‌باشد. در اکثر کشورهای توسعه یافته، برنامه‌ریزی کاربری اراضی بخش مهمی از سیاست‌های اجتماعی است که تضمین می‌کند از زمین با بهره‌وری مناسب، به نفع اقتصاد و جمعیت گسترده‌تر استفاده می‌شود و همچنین حفاظت از محیط زیست در نظر گرفته شده است. یک مطالعه در منچستر انگلستان نشان داد که فرم‌های مختلف شهری میزان تهویه در محیط خیابان را تغییر می‌دهند و این خود بر میزان آلودگی در ارتفاع انسانی و عابر پیاده تأثیر می‌گذارد.
از آنجا که بخش زیادی از آلودگی هوا در اثر احتراق سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ و نفت ایجاد می‌شود، کاهش استفاده از این سوخت‌ها می‌تواند باعث کاهش شدید آلودگی هوا شود. مؤثرترین این روش‌ها استفاده از منابع انرژی تمیز مانند نیروگاه‌های بادی، انرژی خورشیدی و نیروگاه آبی است که باعث آلودگی هوا نمی‌شوند. جایگزینی خودروهای بنزینی با خودروهایی با سوخت‌های با آلایندگی کمتر مانند خودروهای گازسوز یا استفاده از خودروهای تمام برقی، می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک کند.
طبق تحقیقی در سال ۲۰۱۵، استفاده ۱۰۰ درصدی از سوخت‌های تجدیدپذیر می‌تواند از مرگ زودرس ۶۲۰۰۰ نفر در سال، فقط در ایالت متحده آمریکا جلوگیری کند.
بسیاری از کشورها برای میزان انتشار آلاینده‌های خودروها و صنایع، محدودیت‌هایی را اعمال کرده‌اند. این کار از طریق سازمان‌های هماهنگ‌کننده که وظیفه نظارت بر محیط زیست و هوا را به عهده دارند انجام می‌شود. در سازمان ملل متحد برنامه مدیریت جو طرح‌های زیست‌محیطی را در سراسر جهان اجرا می‌کند.
برای مقابله با آلودگی هوا، همکاری یکپارچه بین دستگاه‌های مختلف دولتی و خصوصی در سطوح مختلف منطقه ای، شهری و کشوری الزامی است. سیاست و سرمایه‌گذاری در زمینه‌های مختلفی از قبیل سیستم‌های حمل و نقل و نیروگاه‌های تمیز، خانه‌های با مصرف انرژی بهینه و مدیریت پسماند شهری از اصلی‌ترین عوامل کاهش آلودگی خارج از خانه هستند. برخی راهکارهای سازمان جهانی بهداشت یا WHO برای کاهش آلودگی هوا به شرح زیر می‌باشد:
حمل و نقل
• اولویت بندی و ایجاد ترانزیت و حمل و نقل پرسرعت شهری، ایجاد شبکه‌ها و مسیرهای پیاده‌روی، حمل و نقل مسافر و باربری ریلی
• جایگزینی خودورهای دیزلی سنگین قدیمی با خودروهای دیزلی جدید و با آلایندگی کم، هم چنین استفاده از سوخت‌های با درصد گوگرد کم.
• به‌کارگیری قوانین سختگیرانه تر در زمینه میزان آلایندگی خودروها و استانداردهای آنها.
شهرها
• غلظت اندازه‌گیری شده دی‌اکسید نیتروژن از ماهواره ۲۰۰۲–۲۰۰۴ساخت شهرها به صورت فشرده و در نتیجه از لحاظ انرژی بهینه تر.
• ساخت محل‌هایی برای پیاده‌روی و دوچرخه سواری ایمن.
• سرمایه‌گذاری در زمینه اتوبوس‌های پرسرعت و سیستم‌های ریلی سبک.
• ساخت محیط‌های سرسبز و پردرخت که به حذف ذرات معلق و حذف اثر جزیره گرمایی کمک می‌کند.
مدیریت پسماند
• ترویج و تشویق به کاهش تولید زباله، تفکیک زباله، بازیافت یا استفاده مجدد از مواد.
• بهبود روش‌های مدیریت پسماند بیولوژیکی مانند هضم زباله بی هوازی و تولید بیوگاز، که گزینه ای به صرفه به جای سوزاندن زباله‌های جامد است. زمانیکه سوزاندن زباله اجتناب ناپذیر است، استفاده از تکنولوژی‌های جدید با سیستم‌های دقیق کنترل و حذف آلاینده ضروری است.
صنعت
• بهبود کوره‌های قدیمی آجرپزی و کوره‌های پخت کُک، که مقادیر زیادی کربن سیاه انتشار می‌دهند.
• استفاده از فناوری‌های جدید که آلاینده‌های دودکش‌های بزرگ را کاهش می‌دهد.
کشاورزی
• سوزاندن کمتر زمین‌های کشاورزی
• تشویق به استفاده از رژیم غذایی سالم‌تر و استفاده از غذاهای پایه گیاهی به جای گوشت‌های قرمز و فراوری شده
• استفاده از روش آبیاری برنج به صورت دوره ای خشک و تر. در این روش به جای غرقاب بودن همیشگی زمین‌های کشاورزی برنج، به صورت دوره ای آنها را خشک و سپس غرقارب می‌کنند. این کار باعث کاهش مصرف آب و تولید گازهای گلخانه ای می‌شود.
• بهبود مدیریت پسماندهای کشاورزی و کود دامی، از جمله به دام انداختن گاز متان ساطع شده از محل‌های زباله و استفاده از آن به عنوان سوخت.
راه حل‌های فردی
باغچه‌های معلق پارک مرکزی وان در سیدنی طرح یک خانه پایدار در هلند – هیچ‌گونه آب، برق یا انرژی از خارج تأمین نمی‌شود و خانه امکانات مورد نیاز خود را از طبیعت تأمین می‌کند. با طراحی پایدار در تمام زمینه‌ها و با استفاده بهینه از تمامی منابع و به حداقل رساندن تلفات و پسماند، آلودگی محیط زیست به حداقل می‌رسد.
اهمیت و عملیاتی کردن پشت بام سبز و دیوار سبز در ساختمان‌ها که امروزه در دنیا مد نظر است می‌تواند درصد زیادی به کاهش آلودگی هوا کمک کند. گیاهان سبز پشت بام‌ها می‌توانند به عنوان فیلتری برای ذرات معلق عمل کرده و برگ‌های چسبنده می‌توانند ذرات معلق در هوا (PM) را کاهش دهند. همچنین درختان و مخصوصاً شمشادها می‌توانند محدودهٔ پخش شدن آلودگی ناشی از اگزوز خودروها را محدود نمایند.
در روزهای بحرانی آلودگی هوا تا جای ممکن رفت‌وآمد در محدوده‌های مرکزی و پرترافیک شهر اجتناب کنید. استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی در سفرهای روزانه درون‌شهری خود را جایگزین خودروهای شخصی نمائید. فعالیت یا بازی کودکان در محیط‌های باز را محدود نمائید؛ و افراد مسن یا افراد با بیماریهای قلبی، ریوی نظیر آسم، برونشیت مزمن و نارسائی قلبی از خروج از خانه اجتناب نمایند.
آلودگی هوا در بینی و سینوس رسوب می‌کند و با تأثیر بر مخاط‌های بینی باعث ایجاد مشکلات زیادی برای افراد می‌شود. در این روزها که افراد در شهرها با آلودگی هوا سر و کار دارند بهتر است که بینی و سینوس خود را چندین بار در روز شستشو دهند. مخصوصاً کسانی که عمل جراحی بینی انجام داده‌اند یا آلرژی دارند، این شستشو برای جلوگیری از تشدید مشکلات نقش کلیدی و اساسی دارد. سرم‌های شستشو، بهترین شستشو دهنده می‌باشد که در تمام داروخانه‌ها در دسترس است.
